Ἡ εἰ­κο­νο­γρά­φη­ση τῆς Πα­λαι­ᾶς Δι­α­θή­κης στή βυ­ζα­ντι­νή τέχνη*

Ἡ εἰ­κο­νο­γρά­φη­ση τῆς Πα­λαι­ᾶς Δι­α­θή­κης στή βυ­ζα­ντι­νή τέχνη*  

 

       Κα­τά τά τέ­λη τοῦ 4ου αἰ., ἕ­νας ἀ­νώ­τε­ρος βυ­ζα­ντι­νός ἀ­ξι­ω­μα­τοῦ­χος, ὁ ἔ­παρ­χος Ὀ­λυ­μπι­ό­δω­ρος, ἔ­γρα­ψε στόν ὅ­σι­ο Νεῖ­λο τόν Ἀ­σκη­τή († πε­ρ. 430), μα­θη­τή τοῦ ἁ­γί­ου Ἰ­ω­άν­νου τοῦ Χρυ­σο­στό­μου, καί τοῦ ζη­τοῦ­σε τή γνώ­μη του, ἄν τα­ί­ρι­α­ζε νά εἰ­κο­νο­γρα­φή­σει κυ­νη­γε­τι­κές καί ἀ­λι­ευ­τι­κές σκη­νές «πρός ἡ­δο­νήν ὀ­φθαλ­μῶ­ν» στό ναό πού μό­λις εἶ­χε κτί­σει. Ὁ ὅ­σι­ος τοῦ ἀ­πά­ντη­σε πώς αὐ­τό τό σχέ­δι­ο ἦ­ταν «νη­πι­ῶ­δες καί βρε­φο­πρε­πέ­ς» καί τόν συμ­βο­ύ­λευ­σε νά ζω­γρα­φί­σει τόν σταυ­ρό, στήν ἀ­ψί­δα τοῦ ἱ­ε­ροῦ, καί σκη­νές ἀ­πό τήν Πα­λαιά καί τήν Και­νή Δι­α­θή­κη, στίς δύ­ο πλευ­ρές τοῦ κλί­τους. Μέ τόν τρό­πο αὐ­τό, τοῦ ἔ­γρα­ψε «αὐτοί πού δέν γνωρίζουν γράμματα ἀλλ᾿ οὔτε μποροῦν νά διαβάζουν τίς θεῖες Γραφές, μέ τήν θεωρία τῆς ζωγραφιᾶς ὄχι μόνο ἐνθυμοῦνται ὅσες ἀνδραγαθίες ἔκαναν οἱ ἀληθινοί δούλοι τοῦ Θεοῦ ἀλλά συγχρόνως διεγείρονται νά ἀγωνισθοῦν νά ἀποκτήσουν κι αὐτοί ὅλα ἐκεῖνα τά θαυμαστά καί αἰώνια ἀγαθά, γιά τά ὁποῖα οἱ ἅγιοι ἀντάλλαξαν τόν οὐρανό μέ τή γῆ, προτιμῶντας ‘‘τῶν βλεπομένων τά μή ὁρώμενα’’»[1].

     Ἡ Πα­λαιά Δι­α­θή­κη (στό ἑ­ξῆς: Π.Δ.) προ­ει­κο­νί­ζει τήν Και­νή, ἐ­νῶ ἡ δε­ύ­τε­ρη ἐ­πι­κα­λεῖ­ται τήν πρώ­τη, ρί­χνο­ντας τό φῶς τους ἡ μιά στήν ἄλ­λη. Θε­ω­ρῶ­ντας τά πε­ρί­φη­μα ψη­φι­δω­τά τῆς βυ­ζα­ντι­νῆς βα­σι­λι­κῆς τοῦ Monreale τῆς Σι­κε­λί­ας (12ος αἰ.) πού πα­ρου­σι­ά­ζουν τόν Χρι­στό -πού κρα­τεῖ στό ἕ­να χέ­ρι εἰ­λη­τό Εὐ­αγ­γέ­λι­ο- ὡς δη­μι­ουρ­γό τοῦ κό­σμου[2] ἤ τίς τοι­χο­γρα­φί­ες τοῦ να­οῦ τοῦ Ἁγ. Σαβ­βί­νου στή Γαλ­λί­α (11ος αἰ.), οἱ ὁ­ποῖ­ες εἰ­κο­νί­ζουν τόν Χρι­στό μέ τό φω­το­στέ­φα­νο ἤ­δη Ἐ­σταυ­ρω­μέ­νο, ὡς δη­μι­ουρ­γό τῆς σε­λή­νης καί τοῦ ἥ­λι­ου, μᾶς δη­μι­ουρ­γεῖ­ται ἡ πε­πο­ί­θη­ση ὅ­τι Πα­λαιά καί Και­νή Δι­α­θή­κη «σχη­μα­τί­ζουν τό σύ­νο­λο μι­ᾶς προ­ο­δευ­τι­κῆς ἀ­πο­κά­λυ­ψης, ἀ­π᾿ ὅ­που πη­γά­ζει ἡ ἀ­να­γκαι­ό­τη­τα νά ἀ­πο­φύ­γου­με κά­θε δι­α­χω­ρι­σμό, ἔ­στω κι ἄν ἡ Π. Δ. προ­η­γεῖ­ται καί φυ­σι­κά ἀ­ναγ­γέ­λει τήν Και­νή­»[3].

    Οἱ πρῶ­τοι Χρι­στι­α­νοί, δέν δι­έ­κο­ψαν τή συ­νέ­χει­α μέ τό ἱ­στο­ρι­κό τους πα­ρελ­θόν· ἀ­ντί­θε­τα θε­ω­ροῦ­σαν το­ύς ἑ­αυ­το­ύς τους ἄ­με­σους συ­νε­χι­στές τῆς Π.Δ. Οἱ Χρι­στι­α­νοί ἦ­ταν ὁ νέ­ος Ἰσ­ρα­ήλ, ἡ πλή­ρω­ση τῶν προ­φη­τει­ῶν. Ὁ ἀ­πό­στ. Παῦ­λος ὀ­νο­μά­ζει αὐ­το­ύς πού ἀ­νή­κουν πλέ­ον στό Χρι­στό ὡς «τοῦ Ἀ­βρα­άμ σπέρ­μα καί κα­τ᾿ ἐ­παγ­γε­λί­αν κλη­ρο­νό­μους» (Γαλ. 3, 29). Ὅ­λες οἱ προ­ει­κο­νί­σεις τῆς Π.Δ. ἀ­νήγ­γελ­λαν τή μέλ­λου­σα σω­τη­ρί­α, πού τε­λι­κά πρα­γμα­το­ποι­ή­θη­κε μέ τήν θε­ί­α ἐ­ναν­θρώ­πι­ση. Ἡ Ἐκ­κλη­σί­α δι­δά­σκει ὅ­τι ἡ εἰ­κό­να βα­σί­ζε­ται πά­νω στή σάρ­κω­ση τοῦ δευ­τέ­ρου προ­σώ­που τῆς Ἁγ. Τρι­ά­δος. Οἱ Ἀ­πό­στο­λοι ἔ­βλε­παν πλέ­ον μέ τά σαρ­κι­κά τους μά­τι­α αὐ­τό πού προ­ει­κο­νι­ζό­ταν στήν Π.Δ. Δέν πρό­κει­ται ἐ­δῶ, πα­ρά γιά μιά ἄ­με­ση ὁ­λο­κλή­ρω­σή τῆς Π.Δ.

    Εἶ­ναι γνω­στό ὅ­τι ἡ χρι­στι­α­νι­κή εἰ­κα­στι­κή τέ­χνη πρω­το­εκ­φρά­στη­κε μέ­σα ἀ­πό τίς τοι­χο­γρα­φί­ες τῶν κα­τα­κομ­βῶν, σάν τέ­χνη πού κυ­ρί­ως δί­δα­σκε τήν πί­στη. Ὁ Χρι­στι­α­νι­σμός, τήν ἐ­πο­χή ἐ­κε­ί­νη ἦ­ταν, ὡς γνω­στόν, ἀ­πα­γο­ρευ­μέ­νη θρη­σκε­ί­α. Οἱ πρῶ­τοι λοι­πόν χρι­στι­α­νοί ζω­γρά­φοι, θέ­λο­ντας νά ἐκ­φρά­σουν τήν πί­στη πού το­ύς ἐ­νέ­πνε­ε καί γιά τήν ὁ­πο­ί­α τό­σους δι­ω­γμο­ύς καί στε­ρή­σεις ὑ­πέ­φε­ραν, πῆ­ραν τή θε­μα­το­γρα­φί­α τους-ἐ­κτός ἀ­πό τόν ἑλ­λη­νι­στι­κό κό­σμο- ἀ­πό το­ύς πρώ­τους χρι­στι­α­νο­ύς μάρ­τυ­ρες καί ἀ­πό τήν Βίβλο. Τά πε­ρισ­σό­τε­ρα ἀ­πό τά πα­λαι­ο­δι­α­θη­κι­κά θέ­μα­τα τῆς νε­κρι­κῆς αὐ­τῆς ζω­γρα­φι­κῆς, κυ­ρί­ως τά συμ­βο­λι­κά, προ­έρ­χο­νται ἀ­πό γε­γο­νό­τα ὅ­που εἴ­χα­με κα­θο­ρι­στι­κή ἐ­πέμ­βα­ση τοῦ Θε­οῦ ὑ­πέρ τοῦ πε­ρι­ο­ύ­σι­ου λα­οῦ. Τέτοιες σκη­νές ἦ­ταν ἡ πα­ρά­στα­ση τοῦ Νῶ­ε μέ­σα στή Κι­βω­τό, τοῦ Ἀ­βρα­άμ, τοῦ Αἰ­γύ­πτι­ου Φα­ραώ, τοῦ Μω­ϋ­σῆ πού κτυ­πᾶ μέ τή ρά­βδο τήν πέ­τρα ἀ­π' ὅ­που ἀ­νέ­βλυ­σε τό νε­ρό, Τῶν Τρι­ῶν Πα­ί­δων ἐν κα­μί­νῳ, τοῦ Δα­νι­ήλ στό λάκ­κο τῶν λε­ό­ντων τῆς ἀ­παλ­λα­γῆς τῆς Σω­σάν­νας ἀ­πό τήν κα­τη­γο­ρί­α πε­ρί μοι­χε­ί­ας, κ.ἄ. Ἐ­πι­πλέ­ον συ­να­ντοῦ­με τίς πα­ρα­στά­σεις τῶν πρω­το­πλά­στων μέ τόν ἀρ­χέ­κα­κο ὄ­φη, τοῦ Ἰώβ, τῆς ἀ­να­λή­ψε­ως τοῦ Προ­φή­τη Ἠ­λί­α, τοῦ Ἰ­ω­νᾶ μέ­σα στό κῆ­τος κ.ἄ., πού ἐμ­φα­νί­ζο­νται ἤ­δη ἀ­πό τόν 1ο αἰ.

    Οἱ πρῶ­τες συμ­βο­λι­κές πα­ρα­στά­σεις τῆς Θε­ί­ας Εὐ­χα­ρι­στί­ας, πού συ­χνά συ­να­ντῶ­νται μέ­σα στίς κα­τα­κόμ­βες τῆς Ρώμης καί ἀρ­γό­τε­ρα πε­ρι­λή­φθη­καν στό βυ­ζα­ντι­νό εἰ­κο­νο­γρα­φι­κό πρό­γραμ­μα, δε­ί­χνουν τόν ἰ­χθύ, τήν σκη­νή τοῦ πολ­λα­πλα­σι­α­σμοῦ τῶν ἄρ­των, τόν γά­μο τῆς Κα­νᾶ, τό Ἐ­σφα­γμέ­νο Ἀρ­νί­ο, τήν θυ­σί­α τοῦ Ἀ­βρα­άμ, τόν Δα­νι­ήλ στό λάκ­κο τῶν λε­ό­ντων, το­ύς τρεῖς Παῖ­δας ἐν κα­μί­νῳ κ. ἄ. Οἱ πα­ρα­στά­σεις ὅ­μως αὐ­τές στίς κα­τα­κόμ­βες δέν ἔ­χουν ἱ­στο­ρι­κό χα­ρα­κτῆ­ρα, ἀλ­λά μό­νο συμ­βο­λι­κό. Χα­ρα­κτη­ρι­στι­κό πα­ρά­δει­γμα, ἡ πε­ρι­πέ­τει­α τοῦ Ἰ­ω­νᾶ, μέ τήν πα­ρα­μο­νή του στό κῆ­τος κα­θώς καί τήν ἔ­ξο­δό του ἀ­π' αὐ­τό, πού θε­ω­ρεῖ­ται μί­α ἀ­πό τίς σπου­δαι­ό­τε­ρες πα­λαι­ο­δι­α­θη­κι­κές προ­τυ­πώ­σεις τῆς τρι­ή­με­ρης Τα­φῆς καί τῆς Ἀ­νά­στα­σης τοῦ Χρι­στοῦ. Τά πα­ρα­πά­νω θέ­μα­τα, ἀρ­γό­τε­ρα ἀ­να­πτύ­χθη­καν, ἐ­μπλου­τί­στη­καν καί δι­α­τη­ρή­θη­καν στή με­τέ­πει­τα βυ­ζα­ντι­νή τέ­χνη, ἀ­πο­τε­λῶ­ντας μέ­ρος τοῦ κα­θο­ρι­σμέ­νου προ­γράμ­μα­τος ἁ­γι­ο­γρα­φή­σε­ως τοῦ ὀρ­θό­δο­ξου να­οῦ.

    Οἱ ἀρ­χαι­ό­τε­ρες σω­ζό­με­νες τοι­χο­γρα­φί­ες μέ πα­λαι­ο­δι­α­θη­κι­κή ἀ­να­φο­ρά, πού ἔ­χουν βρε­θεῖ μέ­χρι σή­με­ρα -ἐ­κτός ἀ­π' αὐ­τές τῶν κα­τα­κομ­βῶν- τοῦ α΄ τε­τάρ­του τοῦ 3ου αἰ., εἶ­ναι αὐ­τές πού δι­α­κο­σμοῦ­σαν μιά συ­να­γω­γή στή Δο­ύ­ρα-Εὐ­ρω­πό, μιά μι­κρή πό­λη τῆς δυ­τι­κῆς ὄ­χθης τοῦ Εὐ­φρά­τη. Ἐδῶ ἡ πα­ρου­σί­α τοῦ θε­ί­ου αἰ­σθη­το­ποι­εῖ­ται μέ τό χέ­ρι τοῦ Θε­οῦ, τό Ναό ἤ τή Δι­α­θή­κη, ἀ­φοῦ ὁ Ἰ­ου­δα­ϊ­κός νό­μος ἀ­πα­γό­ρευ­ε ὁ­ποι­α­δή­πο­τε ἀ­πει­κό­νι­ση τοῦ Θε­οῦ. Στήν ἴ­δι­α πό­λη, σέ χρι­στι­α­νι­κό βα­πτι­στή­ρι­ο, βρί­σκου­με τοι­χο­γρα­φί­ες πού ἀ­νά­γο­νται στό β΄ τέ­ταρ­το τοῦ 3ου αἰ.· σύγ­χρο­νες δηλ. μ᾿ αὐ­τές τῶν ρω­μα­ϊ­κῶν κα­τα­κομ­βῶν. Ἐ­δώ, ἐ­κτός ἀ­πό και­νο­δι­α­θη­κι­κές σκη­νές ὅ­πως ὁ Κα­λός Ποι­μήν καί οἱ Μυ­ρο­φό­ρες στόν τά­φο τοῦ Κυ­ρί­ου, βρί­σκου­με καί θέ­μα­τα ἀ­πό τήν Π.Δ. ὅ­πως οἱ πρω­τό­πλα­στοι καί ὁ Δα­βίδ μέ τό σπα­θί τοῦ ἀ­πο­κε­φα­λι­σμοῦ τοῦ Γο­λι­άθ. Ἡ εἰ­κο­νο­γρά­φη­ση τῆς νί­κης αὐ­τῆς τοῦ Δα­βίδ εἶ­ναι ταυ­τό­χρο­να καί ἡ ἱ­στό­ρη­ση τῆς νί­κης τοῦ Χρι­στοῦ πά­νω στό θά­να­το.

   Μέσα στό Σύμβολο τῆς Πίστεως Νίκαιας-Κων­στα­ντι­νου­πό­λε­ως ὁ­μο­λο­γοῦ­με ὅ­τι ὁ Χρι­στός «ὡ­μί­λη­σεν διά τῶν προ­φη­τῶ­ν». Στό κα­θο­λι­κό τῆς μο­νῆς τῆς Ἁγ. Αἰ­κα­τε­ρί­νης, στό θε­ο­βά­δι­στο ὄ­ρος Σι­νᾶ, στόν ἴ­δι­ο χῶ­ρο μέ τό πε­ρί­φη­μο ψη­φι­δω­τό τῆς Με­τα­μορ­φώ­σε­ως (6ος αἰ.), ὑ­πάρ­χουν καί δύ­ο σκη­νές ἀ­πό τό βί­ο τοῦ Μω­ϋ­σῆ πού σχε­τί­ζο­νται μέ τά πα­λαι­ο­δι­α­θη­κι­κά γε­γο­νό­τα πού συ­νέ­βη­σαν στόν ἱ­ε­ρό αὐ­τό τό­πο. Στό ἕ­να, ὁ Μω­ϋ­σῆς λύ­νει τά ὑ­πο­δή­μα­τά του μπρο­στά στή φλε­γο­μέ­νη ἀλ­λά μή και­ο­μέ­νη Βάτο καί στό ἄλ­λο λαμ­βά­νει τό Νόμο στό ὄ­ρος Σι­νᾶ ἀ­πό τό χέ­ρι τοῦ Θε­οῦ. «Ἡ ἀ­πει­κό­νι­ση τῶν δύ­ο αὐ­τῶν πα­λαι­ο­δι­α­θη­κι­κῶν ἐ­πει­σο­δί­ων μα­ζί μέ τή Με­τα­μόρ­φω­ση, πέ­ρα ἀ­πό τή σχέ­ση τους μέ τόν τό­πο, μπο­ρεῖ νά ἑρ­μη­νευ­τεῖ καί ἀ­πό τό γε­γο­νός ὅ­τι οἱ δύ­ο θε­ο­φά­νει­ες τῆς Π.Δ. θε­ω­ροῦ­νται ἀ­πει­κο­νί­σεις, εἶ­ναι τύ­πος τῆς θε­ο­φά­νει­ας στό ὄ­ρος Θα­βώ­ρ»[4].

  Στό με­σαῖ­ο κλί­τος τῆς βα­σι­λι­κῆς τῆς S. Maria Maggiore, ὅ­που βρί­σκου­με τό ση­μα­ντι­κό­τε­ρο ψη­φι­δω­τό σύ­νο­λο τῆς Ρώμης (432-444 μ.Χ.), ἀ­πει­κο­νί­ζο­νται θέ­μα­τα τῆς Π.Δ. ὅ­πως σκη­νές ἀ­πό τή ζωή τοῦ Ἀ­βρα­άμ, Ἰ­σα­άκ καί Ἰ­α­κώβ καί θέ­μα­τα ἀ­πό τήν ἱ­στο­ρί­α τοῦ Μω­ϋ­σῆ καί τοῦ Ἰ­η­σοῦ τοῦ Ναυ­ῆ. Ὁ ἀ­φη­γη­μα­τι­κός χα­ρα­κτή­ρας τῶν πα­ρα­στά­σε­ων αὐ­τῶν εἶ­ναι ἔ­ντο­νος. Τά μω­σα­ϊ­κά αὐ­τά πρέ­πει νά θε­ω­ρη­θοῦν ὅ­τι ἔ­χουν σάν πρό­τυ­πο εἰ­κο­νο­γρα­φη­μέ­να χει­ρό­γρα­φα τῆς Π.Δ.[5]. Στόν ἴ­δι­ο ναό, στό χῶ­ρο τοῦ ἱ­ε­ροῦ, στήν ἐμ­φά­νι­ση τῶν τρι­ῶν Ἀγ­γέ­λων στόν Ἀ­βρα­άμ, ἡ φω­τει­νή δό­ξα πε­ρι­βάλ­λει τό με­σαῖ­ο Ἄγ­γε­λο, τόν ὁ­ποῖ­ο προ­σε­φώ­νη­σε ὁ πα­τρι­άρ­χης, καί θε­ω­ρεῖ­ται ὁ Χρι­στός. Ἡ δό­ξα ἐ­δῶ εἶ­ναι «ἔν­δει­ξη θε­ο­φά­νει­ας, τῆς θε­ί­ας κα­τα­γω­γῆς Του­»[6].

     Ἀ­νά­με­σα στά πε­ρί­φη­μα βυ­ζα­ντι­νά ψη­φι­δω­τά τοῦ να­οῦ τοῦ Ἁγ. Βι­τα­λί­ου, στή Ρα­βέν­να τῆς Ἰ­τα­λί­ας (540-547 μ.Χ.), συ­να­ντοῦ­με καί ἀρ­κε­τές σκη­νές ἀ­πό τήν Π.Δ. ὅ­πως ἡ Φι­λο­ξε­νί­α τῶν τρι­ῶν Ἀγ­γέ­λων ἀ­πό τόν Ἀ­βρα­άμ (Γέν. 18, 1-8) στόν ὁ­ποῖ­ο προ­α­νήγ­γει­λαν τή γέν­νη­ση τοῦ Ἰ­σα­άκ, ἡ Θυ­σί­α τοῦ Ἰ­σα­άκ (Γέν. 22, 1-13), ἡ Θυ­σί­α τοῦ Ἄ­βελ (Γέν. 4, 1-5) καί ἡ προ­σφο­ρά τοῦ Μελ­χι­σε­δέκ (Γέν. 14, 18-20). Πάνω ἀ­πό τά θέ­μα­τα αὐ­τά ὑ­πάρ­χουν δύ­ο ἰ­πτά­με­νοι ἄγ­γε­λοι πού κρα­τοῦν με­τάλ­λι­ο μέ σταυ­ρό καί ἑ­κα­τέ­ρω­θεν οἱ προ­φῆ­τες Ἱ­ε­ρε­μί­ας καί Ἡ­σα­ΐ­ας, οἱ ὁ­ποῖ­οι προ­εῖ­δαν τό Πάθος τοῦ Χρι­στοῦ, καί δύ­ο σκη­νές ἀ­πό τό βί­ο τοῦ Μω­ϋ­σῆ. Πιό πά­νω ἀ­πό τά θέ­μα­τα αὐ­τά, εἰ­κο­νί­ζο­νται οἱ τέσ­σε­ρεις Εὐ­αγ­γε­λι­στές μέ τά σύμ­βο­λά τους. «Ἡ ἀ­πει­κό­νι­ση τῶν πα­ρα­πά­νω ἐ­πει­σο­δί­ων ἀ­πό τήν Π. Δι­α­θή­κη ἔ­γι­νε ἀ­ντι­τυ­πι­κά, δη­λα­δή γιά νά δη­λω­θεῖ ὅ­τι τά γε­γο­νό­τα τῆς ἱ­στο­ρί­ας τοῦ Χρι­στοῦ πού πε­ρι­έ­γρα­ψαν οἱ Εὐ­αγ­γε­λι­στές, οἱ ὁ­ποῖ­οι εἰ­κο­νί­ζο­νται πά­νω ἀ­π' αὐ­τά, προ­ει­κο­νί­στη­καν στήν Π. Δι­α­θή­κη»[7].

   Στο­ύς πλά­γι­ους το­ί­χους τοῦ ὀ­κτα­γω­νι­κοῦ να­οῦ τοῦ Ἁγ. Βι­τα­λί­ου στή Ρα­βέν­να (πε­ρί τό 547 μ.Χ.), ἔ­χου­με τίς προ­ει­κο­νί­σεις τῆς θυ­σί­ας τοῦ Χρι­στοῦ καί τῆς Θε­ί­ας Εὐ­χα­ρι­στί­ας, ὅ­πως εἶ­ναι οἱ ψη­φι­δω­τές πα­ρα­στά­σεις τῆς φι­λο­ξε­νί­ας τοῦ Ἀ­βρα­άμ, τῆς θυ­σί­ας τοῦ Ἰ­σα­άκ, τῆς θυ­σί­ας τοῦ Ἄ­βελ καί τοῦ Μελ­χι­σε­δέκ, σκη­νές ἀ­πό τή ζωή τοῦ Μω­ϋ­σῆ κ.ἄ. Ἀ­να­φο­ρι­κά μέ τό Μω­ϋ­σῆ, σχε­τι­κή μέ τό Μυ­στή­ρι­ο τῆς Θε­ί­ας Εὐ­χα­ρι­στί­ας, εἶ­ναι ἡ σκη­νή πού μέ τή ρά­βδο του ἔ­βγα­λε νε­ρό ἀ­πό τήν ἄ­γο­νη πέ­τρα καί ξε­δί­ψα­σε ὁ λα­ός τοῦ Ἰσ­ρα­ήλ στήν ἔ­ρη­μο. Τό θαῦ­μα αὐ­τό προ­τυ­πώ­νει τό «και­νόν πό­μα­», ­πού ἐκ­πο­ρε­ύ­ε­ται ἀ­πό τόν ζω­η­φό­ρο τά­φο τοῦ Κυ­ρί­ου καί πα­ρα­πέ­μπει στό Μυ­στή­ρι­ο τῆς Θε­ί­ας Εὐ­χα­ρι­στί­ας.  

   Πα­ρα­στά­σεις μέ θέ­μα­τα ἀ­πό τήν Π.Δ. ἔ­χου­με και σέ εἰ­κο­νο­γρα­φη­μέ­να χει­ρό­γρα­φα ὅ­πως στή Γένεση τῆς Ἐ­θν. Βι­βλι­ο­θή­κης τῆς Βι­έν­νης (5ος αἰ.), κώ­δι­κας στόν ὁ­ποῖ­ο ξε­χω­ρί­ζουν οἱ μι­κρο­γρα­φί­ες μέ τά ἐ­πει­σό­δι­α τοῦ Ἰ­α­κώβ καί τοῦ Ἠ­σαῦ, τοῦ Ἰ­α­κώβ μέ τό πο­ί­μνιό του καί τοῦ Ἐ­λι­έ­ζερ καί τῆς Ρε­βέκ­κας. Στό ἑλ­λη­νι­κό Εὐ­αγ­γέ­λι­ο τοῦ Ροσ­σά­νο τῆς Κα­λα­βρί­ας (6ου αἰ.) ἀ­ξι­ο­ση­με­ί­ω­το ἐ­δῶ,γιά τό θέ­μα στό ὁ­ποῖ­ο ἀ­να­φε­ρό­μα­στε, εἶ­ναι ὅ­τι σκη­νές ὅ­πως τοῦ Μυ­στι­κοῦ Δε­ί­πνου, τῆς Κοι­νω­νί­ας τοῦ Ἄρ­του καί τῶν δέ­κα Παρ­θέ­νων, ἀ­κο­λου­θοῦν στό κά­τω μέ­ρος τους προ­φῆ­τες πού φέ­ρουν ἀ­νοι­κτά εἰ­λη­τά­ρι­α «διά τῶν ἐ­πι­γρα­φῶν τῶν ὁ­πο­ί­ων ὑ­πεν­θυ­μί­ζε­ται ἡ πλή­ρω­σις τῆς Π.Δ. διά τῆς Και­νῆ­ς»[8]. Χα­ρα­κτη­ρι­στι­κό ἐξ ἄλ­λου τοῦ ἑλ­λη­νι­κοῦ χει­ρο­γρά­φου Λόγων τοῦ ἁγ. Γρη­γο­ρί­ου τοῦ Να­ζι­αν­ζη­νοῦ (Ἀμ­βρο­σι­α­νή Βι­βλι­ο­θή­κη τοῦ Μι­λά­νου, ἀρ. 49-50), εἶ­ναι ὅ­τι ὁ ζω­γρά­φος ἀ­πει­κο­νί­ζει πρό­σω­πα καί γε­γο­νό­τα κυ­ρί­ως τῆς Π.Δ., ἐ­νῶ σχε­δόν λε­ί­πουν οἱ και­νο­δι­α­θη­κι­κές σκη­νές. Δίνει ἔ­τσι πε­ρισ­σό­τε­ρο ση­μα­σί­α στήν ἀλ­λη­γο­ρί­α. Ἀ­να­φέ­ρου­με ἐ­πί­σης δει­γμα­το­λει­πτι­κά τό περ­γα­μη­νό εἰ­λη­τά­ρι­ο τοῦ 10ου αἰ. τοῦ Βι­βλί­ου τοῦ Ἰ­η­σοῦ τοῦ Ναυ­ῆ τῆς βι­βλι­ο­θή­κης τοῦ Βα­τι­κα­νοῦ (Palat. Grec. 431), πού ἀ­πει­κο­νί­ζει μέ ἑλ­λη­νι­στι­κή τε­χνο­τρο­πί­α ἐ­πει­σό­δι­α τοῦ βί­ου τοῦ Ἰ­η­σοῦ τοῦ Ναυ­ῆ κα­θώς καί τό Ψαλ­τή­ρι­ον τοῦ 10ου αἰ. τῆς Ἐ­θν. Βι­βλι­ο­θή­κης τῶν Πα­ρι­σί­ων (ἀρ. 139), μέ τίς 14 με­γά­λες ἀ­πει­κο­νί­σεις, ἐ­μπνευ­σμέ­νες ὅ­λες ἀ­πό τήν Π.Δ.

   Με­τά τή νί­κη τῆς Ὀρ­θο­δο­ξί­ας καί τό θρί­αμ­βο τῶν ἱ­ε­ρῶν εἰ­κό­νων διά τῆς Ζ΄ Οἰ­κου­με­νι­κῆς Συ­νό­δου, ἐ­πι­βάλ­λε­ται μί­α ἱ­ε­ραρ­χι­κή τά­ξη στά εἰ­κο­νο­γρα­φι­κά θέ­μα­τα. Ὅ­λα τά θέ­μα­τα στή μνη­μει­α­κή ζω­γρα­φι­κή συ­νι­στοῦν τρεῖς εἰ­κο­νο­γρα­φι­κο­ύς κύ­κλους καί ἱ­στο­ροῦ­νται σέ κα­θω­ρι­σμέ­νη θέ­ση στό ναό, κά­τι πού γί­νε­ται κα­νό­νας στή βυ­ζα­ντι­νή ἁ­γι­ο­γρα­φί­α. Οἱ κύ­κλοι αὐ­τοί εἶ­ναι ὡς γνω­στόν ὁ δο­γμα­τι­κός, ὁ λει­τουρ­γι­κός καί ὁ ἱ­στο­ρι­κός (ἑ­ορ­τα­στι­κός).

   Ἀ­πό τό θε­μα­το­λό­γι­ο τῆς Π.Δ., στό δο­γμα­τι­κό κύ­κλο ἀ­νή­κουν οἱ Προ­φῆ­τες πού προ­α­νήγ­γει­λαν τόν Σω­τή­ρα καί πού βρί­σκο­νται στό τύ­μπα­νο τοῦ τρο­ύλ­λου, ἀ­μέ­σως κά­τω ἀ­πό τόν Πα­ντο­κρά­το­ρα. Λει­τουρ­γι­κό χα­ρα­κτῆ­ρα ἔ­χουν οἱ πα­ρα­στά­σεις τῆς θυ­σί­ας τοῦ Ἀ­βρα­άμ, τοῦ Μελ­χι­σε­δέκ, τοῦ Ἀ­α­ρών, τοῦ Δα­νι­ήλ καί τῶν τρι­ῶν Πα­ί­δων, πού συ­νή­θως ἀ­πει­κο­νί­ζο­νται ἐ­ντός τοῦ ἁ­γί­ου Βήματος. Ὁ τρί­τος κύ­κλος ἀ­να­πτύσ­σε­ται στίς τέσ­σε­ρεις κα­μά­ρες, στο­ύς πλά­γι­ους το­ί­χους καί στό νάρ­θη­κα τοῦ βυ­ζα­ντι­νοῦ να­οῦ.

     Στόν τρο­ύλ­λο, στό τύ­μπα­νο καί κά­τω ἀ­πό τό χο­ρό τῶν Ἀγ­γέ­λων, συ­νή­θως συ­να­ντοῦ­με τόν κυ­κλι­κό χο­ρό τῶν Προ­φη­τῶν, θέ­μα πού πα­ρι­στά­νε­ται συ­χνά, ἤ­δη ἀ­πό τή με­σο­βυ­ζα­ντι­νή ἐ­πο­χή. Ἀ­πό τήν ἐ­πο­χή τῶν Πα­λαι­ο­λό­γων κα­θι­ε­ρώ­νε­ται τό θέ­μα αὐ­τό αὐ­τό σχε­δόν ἀ­πο­κλει­στι­κά γιά τρουλ­λα­ί­ες ἐκ­κλη­σί­ες[9]. Ἡ εἰ­κο­νο­γρά­φη­ση ἐ­μπνέ­ε­ται ἀ­πό τά λό­γι­α τοῦ Κυ­ρί­ου: «ὅ­τι δεῖ πλη­ρω­θῆ­ναι πά­ντα τά γε­γραμ­μέ­να ἐν τῷ νό­μῳ Μω­ϋ­σέ­ως καί τοῖς προ­φή­ταις καί ψαλ­μοῖς πε­ρί ἐ­μοῦ» (Λουκ. 24, 44). Ὁ ἀ­ρι­θμός τῶν Προ­φη­τῶν δέν εἶ­ναι στα­θε­ρός, κα­θώς ἐ­ξαρ­τᾶ­ται ἀ­πό τό μέ­γε­θος τοῦ τρο­ύλ­λου. Συ­νή­θως στήν ἱ­ε­ρό­τε­ρη γιά το­ύς Ὀρ­θο­δό­ξους θέ­ση τοῦ ὀ­ρί­ζο­ντα, τήν ἀ­να­το­λή, εἰ­κο­νί­ζο­νται τι­μη­τι­κῶς οἱ Προ­φῆ­τες Δα­βίδ καί Σο­λο­μῶν. Ἡ δι­ά­τα­ξη αὐ­τή δέν πρέ­πει νά εἶ­ναι ἄ­σχε­τη μέ τή δα­βι­τι­κή κα­τα­γω­γή τῆς γε­νε­ᾶς τοῦ ἐ­ναν­θρω­πι­σμέ­νου Χρι­στοῦ[10]. Ἄλ­λω­στε ἡ θέ­ση αὐ­τή τοῦ να­οῦ -κο­ντά δηλ. στόν Πα­ντο­κρά­το­ρα- πού ἱ­στο­ροῦ­νται οἱ προ­φῆ­τες, πού εἶ­χαν προ­α­ναγ­γε­ί­λει τήν ἔ­λευ­ση τοῦ Χρι­στοῦ,  ται­ρι­ά­ζει μέ  τίς πε­ρι­κο­πές τῶν προ­φη­τι­κῶν κει­μέ­νων πού ἀ­να­γρά­φο­νται στά εἰ­λη­τά­ρι­α πού κρα­τοῦν.

    Οἱ Προ­πά­το­ρες, συ­νή­θως πα­ρι­στά­νο­νται στά πλά­γι­α τύ­μπα­να τῶν κε­ραι­ῶν, στά δι­ά­στυ­λα τῶν πα­ρα­θύ­ρων, δη­λα­δή στήν ὑ­ψη­λό­τε­ρη θέ­ση μέ ἁ­γί­ους[11]. Εἶ­ναι ὁ­λό­σω­μοι καί συ­νή­θως κρα­τοῦν δι­ά­φο­ρα λει­τουρ­γι­κά σκε­ύ­η, πού μᾶς ὑ­πεν­θυ­μί­ζουν τήν εἰ­δι­κή δρά­ση τοῦ κα­θε­νός: ὁ Νῶ­ε, γιά πα­ρά­δει­γμα, κρα­τεῖ τήν κι­βω­τό, ὁ Ἀ­α­ρών τή ρά­βδο, ὁ Μελ­χι­σε­δέκ τό δί­σκο καί ὁ Σα­μου­ήλ τό κέ­ρας καί τό θυ­μι­α­τό. 

    Στήν ἀ­ψί­δα τοῦ ἱ­ε­ροῦ (ἅ­γι­ο Βῆ­μα), κυ­ρί­αρ­χη πα­ρά­στα­ση εἶ­ναι ἡ Πα­να­γί­α, Πλα­τυ­τέ­ρα τῶν Οὐ­ρα­νῶν. Στήν Πα­να­γί­α ὡς «ἔμ­ψυ­χον κι­βω­τό­ν» ἀ­να­φέ­ρο­νται ὡς προ­ει­κο­νί­σεις καί δύ­ο πα­ρα­στά­σεις πού συ­νή­θως πλαι­σι­ώ­νουν τήν εἰ­κό­να της στο­ύς πλά­γι­ους το­ί­χους. Ἡ πρώ­τη σχε­τί­ζε­ται μέ τή με­τα­φο­ρά τῆς Κι­βω­τοῦ τῆς Δι­α­θή­κης στά Ἱ­ε­ρο­σό­λυ­μα (Βα­σιλ. Β΄, 6, 3 κ. ἑξ.): «ἡ Κι­βω­τός αἱ­ρο­μέ­νη ἐν τῇ  πό­λει Ἱ­ε­ρου­σα­λήμ». Ἡ κι­βω­τός τῆς Δι­α­θή­κης, φέ­ρε­ται σέ ἅ­μα­ξα πού σέρ­νουν δύ­ο βό­δι­α. Σέ ἄλ­λο ση­μεῖ­ο τοῦ ἱ­ε­ροῦ ἱ­στο­ρεῖ­ται τό ἑ­πό­με­νο ἐ­πει­σό­δι­ο τῆς βι­βλι­κῆς αὐ­τῆς ἱ­στο­ρί­ας: «ἡ Κι­βω­τός αἱ­ρο­μέ­νη ὑ­πό τῶν ἱ­ε­ρέ­ων» μέ­σα στό ναό τοῦ Σο­λο­μῶ­ντος, στά Ἅ­γι­α τῶν Ἁ­γί­ων (Πα­ραλ. Α΄. 13, 5 - Βα­σιλ. Γ΄, 3-4). Το­ύς ἀ­κο­λου­θεῖ ὁ λα­ός τοῦ Ἰσ­ρα­ήλ μέ ἐ­πι­κε­φα­λῆς τόν βα­σι­ληᾶ Σο­λο­μώ­ντα. Ἡ Ἐκ­κλη­σί­α, εἶ­ναι ἡ νέ­α Κι­βω­τός τῆς χά­ρι­τος, πού θε­με­λι­ώ­θη­κε ἀ­πό τόν ἴ­δι­ο τόν Χρι­στό μέ τή σταυ­ρι­κή Του θυ­σί­α καί τήν Ἀ­νά­στα­ση. Στό Βῆ­μα, συ­νή­θως στήν κα­μά­ρα-ὀ­ρο­φή τῆς πρό­θε­σης ἤ σέ κόγ­χη τοῦ δι­α­κο­νι­κοῦ,  συ­να­ντοῦ­με καί τήν πα­ρά­στα­ση τοῦ Χρι­στοῦ Ἐ­μα­νου­ήλ, ὡς ἐ­φη­βι­κή ὡ­ρα­ί­α μορ­φή, πού σέ με­ρι­κές πε­ρι­πτώ­σεις πλαι­σι­ώ­νε­ται ἀ­πό τέσ­σε­ρα Χε­ρου­βε­ίμ ἤ ζώ­δι­α (τε­τρά­μορ­φο). Σέ ἄλ­λη θέ­ση τοῦ ἱ­ε­ροῦ, συ­νή­θως ἱ­στο­ρεῖ­ται μί­α ἄλ­λη συμ­βο­λι­κή μορ­φή, ὁ Με­γά­λης Βου­λῆς Ἄγ­γε­λος.

   Ἄλ­λες πα­ρα­στά­σεις πού ἀ­να­φέ­ρο­νται μέ προ­ει­κο­νι­στι­κό τρό­πο στή θυ­σί­α τοῦ Χρι­στοῦ, εἶ­ναι τά βι­βλι­κά θέ­μα­τα τῆς Θυ­σί­ας τοῦ Ἀ­βρα­άμ καί τῶν Τρι­ῶν Πα­ί­δων ἐν τῇ Κα­μί­νῳ. Σχε­τι­κή βέ­βαι­α μέ τή θυ­σί­α τοῦ Χρι­στοῦ εἶ­ναι καί ἡ ἀ­πει­κό­νι­ση τῆς μορ­φῆς ἐ­κε­ί­νης πού στά­θη­κε ἀ­νά­με­σα στήν Πα­λαιά καί στήν Και­νή Δι­α­θή­κη, δηλ. τοῦ Προ­δρό­μου, πού συ­νή­θως κρα­τᾶ εἰ­λη­τά­ρι­ο μέ κε­ί­με­νο πού δι­και­ο­λο­γεῖ τήν πα­ρου­σί­α του ἐ­ντός τοῦ ἱ­ε­ροῦ: «Ἴ­δε ὁ ἀ­μνός τοῦ Θε­οῦ ὁ αἴ­ρων τήν ἁ­μαρ­τί­αν τοῦ κό­σμου­». Σκη­νές ὅ­μως προ­ει­κο­νι­στι­κές ἔ­χου­με καί αὐ­τήν τῆς Φλε­γο­μέ­νης Βάτου πού ἀ­να­φέ­ρε­ται στήν Πα­να­γί­α, κα­θώς καί τῆς Φι­λο­ξε­νί­ας τοῦ Ἀ­βρα­άμ (συ­νή­θως στό δι­α­κο­νι­κό), πού εἶ­ναι ὡς γνω­στόν συμ­βο­λι­κή τῆς Ἁγ. Τρι­ά­δος.

   Ἡ σκη­νή τῆς Φι­λο­ξε­νί­ας τοῦ Ἀ­βρα­άμ ( Γεν. 18, 1-15) πα­ρου­σι­ά­ζει τρεῖς ἀγ­γέ­λους νά μοι­ρά­ζο­νται ἕ­να γεῦ­μα ὑ­πό τή σκιά πού δί­νει ἡ δρύς τοῦ Μαμ­βρῆ. Αὐ­τή ἡ σκη­νή παίρ­νει εὐ­χα­ρι­στι­α­κό χα­ρα­κτῆ­ρα, ὅ­ταν το­πο­θε­τεῖ­ται κο­ντά στό ἱ­ε­ρό θυ­σι­α­στή­ρι­ο, ἐ­ντός τοῦ ἁ­γί­ου Βήματος, τα­κτι­κή πού συ­να­ντᾶ­ται στό βυ­ζα­ντι­νό κό­σμο ἤ­δη ἀ­πό τόν 11ο αἰ.[12] Πε­ρι­βαλ­λό­με­νος ἀ­πό τόν Ἀ­βρα­άμ καί τή Σάρα, ὁ Ἄγ­γε­λος στό κέ­ντρο προ­ε­ξάρ­χει τοῦ συ­μπο­σί­ου. Ἡ Φι­λο­ξε­νί­α τοῦ Ἀ­βρα­άμ φα­νε­ρώ­νει ὅ­τι «τέ­λος τῆς Εὐ­χα­ρι­στί­ας εἶ­ναι ἡ ἐν ταῖς ψυ­χαῖς ἡ­μῶν ὑ­πό μορ­φήν τα­πει­νοῦ δι­α­βά­του φι­λο­ξε­νί­α αὐ­τοῦ τοῦ Θε­οῦ»[13]. Ὁ μό­σχος ἕ­τοι­μος νά σφα­γεῖ, πα­ρι­στά­νε­ται μπρο­στά ἀ­πό τό τρα­πέ­ζι-θυ­σι­α­στή­ρι­ο. Συ­νή­θως, κο­ντά στή τοι­χο­γρα­φί­α αὐ­τή, πά­νω στό ἐ­μπρό­σθι­ο το­ί­χω­μα, εἰ­κο­νί­ζε­ται ὁ Ἀ­βρα­άμ ἕ­τοι­μος νά θυ­σι­ά­σει τόν υἱό του Ἰ­σα­άκ· σκη­νή πού πα­ρα­πέ­μπει στό Χρι­στό πού δί­νει τή ζωή Του γιά ὅ­λο τόν κό­σμο, σέ κά­θε θε­ί­α Λει­τουρ­γί­α πού γί­νε­ται σέ Ὀρ­θό­δο­ξο θυ­σι­α­στή­ρι­ο.

    Ἡ Ρίζα τοῦ Ἰ­εσ­σαί, μί­α ἀ­πό τίς πλου­σι­ό­τε­ρες πα­ρα­στά­σεις τῆς μνη­μει­α­κῆς ζω­γρα­φι­κῆς, πού δε­ί­χνει συ­νά­μα καί τήν ἀ­με­σό­τη­τα τῆς σχέ­σης Πα­λαι­ᾶς καί Νέας Δι­α­θή­κης εἶ­ναι ἕ­να πο­λυ­πρό­σω­πο θέ­μα πού συ­νή­θως ἱ­στο­ρεῖ­ται στίς τρά­πε­ζες τῶν μο­νῶν, κα­θώς ἀ­παι­τεῖ­ται εὑ­ρύ­τη­τα χώ­ρου γιά νά ἀ­να­πτυ­χθεῖ.   

    Ἐ­ξί­σου πλο­ύ­σι­α εἶ­ναι καί ἡ εἰ­κο­νο­γρά­φη­ση ἑ­νός ἄλ­λου θέ­μα­τος μέ πα­λαι­ο­δι­α­θη­κι­κές ρί­ζες ἀλ­λά ἀ­να­φο­ρά στό βα­σι­κό­τε­ρο με­τά τό Χρι­στό πρό­σω­πο τῆς Νέας Δι­α­θή­κης, τήν Κυ­ρί­α Θε­ο­τό­κο: Ἡ Πα­να­γί­α κα­θη­μέ­νη ἐ­πί θρό­νου, φέ­ρου­σα ὡς βρέ­φος τόν Χρι­στόν, καί ὑ­πο­κά­τω τοῦ ὑ­πο­πο­δί­ου ἡ ἐ­πι­γρα­φή αὕ­τη· « Ἄ­νω­θεν οἱ προ­φῆ­ται σέ προ­σκυ­νοῦ­σιν»· καί γύ­ρω­θεν οἱ προ­φῆ­ται...[14]. Ἄλ­λες ἀ­πει­κο­νί­σεις στίς ὁ­ποῖ­ες ἔ­χου­με συ­νά­ντη­ση τῆς Πα­λαι­ᾶς καί τῆς Και­νῆς Δι­α­θή­κης, εἶ­ναι ἡ πα­ρά­στα­ση τῆς Εἰς Ἄ­δου Κα­θό­δου τοῦ Κυ­ρί­ου κα­θώς καί τῆς Ὑ­πα­πα­ντῆς τοῦ Κυ­ρί­ου· μι­ᾶς ἑ­ορ­τῆς ὅ­που ἀ­πο­κα­λύ­πτε­ται τό νό­η­μα τῶν πα­λαι­ο­δι­α­θη­κι­κῶν προ­φη­τει­ῶν μέ τόν πιό συ­γκε­κρι­μέ­νο καί σα­φή τρό­πο.

  Ἡ πρα­γμα­το­πο­ί­η­ση τῆς ὑ­πό­σχε­σης τοῦ Θε­οῦ στόν ἄν­θρω­πο γιά τήν λύ­τρω­σή του ἁ­γι­ά­ζει καί φω­τί­ζει ἐ­πί­σης τόν πα­λαι­ο­δι­α­θη­κι­κό ἄν­θρω­πο, συ­μπε­ρι­λαμ­βά­νο­ντάς τον μέ­σα στήν ἐ­ξα­γο­ρα­σμέ­νη ἀν­θρω­πό­τη­τα. «Μπο­ροῦ­με τώ­ρα ν᾿ ἀ­να­πα­ρι­στά­νου­με, με­τά τήν σάρ­κω­ση, το­ύς Προ­φῆ­τες καί το­ύς Πα­τρι­άρ­χες τῆς Π.Δ. ὡς μάρ­τυ­ρες τῆς ἤ­δη ἐ­ξα­γο­ρα­σμέ­νης ἀν­θρω­πό­τη­τας ἀ­πό τό αἷ­μα τοῦ ἐ­ναν­θρω­πή­σα­ντος Θε­οῦ­»[15].